Srbi, koji u Vukovaru žive vijekovima, a danas čine skoro 30 odsto stanovništva, ponovo šetaju ulicama bez straha da će “doživjeti neku neprijatnost”.
Istina, u najistočnijem gradu Hrvatske, gradu heroju Domovinskog rata, koji preko Dunava gleda u susjednu Srbiju, sve je manje stanovnika.
U ušminkanom i okićenom centru grada nema očekivane adventske gužve.
U glavnoj ulici, koja nosi ime Franje Tuđmana, u pekari koja se zove “Poratak u Vukovar” nudi se vruć burek, ali samo “na papiru”. Pekara je zatvorena prije više od godinu dana, burek se ovdje odavno ne peče, a i povratak je odavno završena priča. Danas se iz Vukovara odlazi.
Otkako je Hrvatska postala članica Evropske unije, sve sa zagarantovanim pravima nacionalnih manjina, iz zemlje odlaze i Hrvati, a naročito Srbi. Vukovar je jedan od šampiona iseljavanja.
Prema popisu iz 2021. u Vukovaru je bilo ukupno 23.175 stanovnika. Tim popisom su ustanovljene dvije činjenice: da je u gradu, za 10 godina, broj stanovnika smanjen za oko 4.500 ljudi, i da je procenat Vukovaraca srpske nacionalnosti sa 35 spao na manje od 30 odsto.
Ćirilica u “svoja četiri zida”
Tako su Srbi, pošto više ne čine trećinu stanovništva, prije dvije godine izgubili pravo na “dvojezičnost u nazivima ulica i javnih institucija” u gradu.
U prevodu: hrvatski ultradesničari, na čelu s aktuelnim gradonačelnikom Ivanom Penavom, koji je “najzaslužniji” za ustašku ikonografiju s početka ove priče, više ne moraju da se trude da lupaju ploče sa ćiriličnim nazivima ustanova i ulica.
Ćirilica se povukla u “svoja četiri zida”. Ali opstaje, kao i Srbi, koji u ovom gradu žive već vijekovima. Srbi u Vukovaru ne žale previše što su izgubili ono što, odistinski, nikad nisu ni imali.
Senka Nedeljković, novinarka Radio Dunava i dopisnica Samostalnog srpskog tjednika “Novosti”, podsjeća da su ćirilične table, na koje su Srbi imali pravo po zakonu i međunarodnim konvencijama, postavljene u vrijeme Vlade Zorana Milanovića. Ali se nisu dugo zadržale.
– Uslijedili su incidenti, lupanje, prekrivanje tabli. Upotreba ćirilice u javnom prostoru u Vukovaru, ako ćemo pravo, nikad nije ni zaživjela – kaže Senka.
Srbima u Vukovaru je mnogo bitnije da sačuvaju ono što imaju, a to nije malo. Imaju, prije svega, ljude. Kad se Vukovarcima pridodaju Srbi iz okolnih opština, u Vukovarsko-srijemskoj županiji živi oko 20.000 pripadnika srpske zajednice, a među njima ima i mladog obrazovanog svijeta.
Imaju ustanove kulture: Srpski dom, Srpski kulturni centar. Imaju i vrtiće, osnovne i srednje škole, u kojima se djeca obrazuju na srpskom jeziku i uče ćirilicu.
Srpski razredi i srpski radio
Ovo je jedino područje u Hrvatskoj, u kojem se obrazovanje srpske nacionalne manjine provodi po takozvanom A modelu.
Ipak, to nisu “srpske škole”. U Vukovaru, u istim školama, koje rade po istom program, postoje “srpski” i “hrvatski” razredi.
– Djeca srpske nacionalnosti, čiji su roditelji izabrali tu mogućnost, nastavu slušaju na srpskom jeziku i u nastavi pišu ćirilicom. Ali, oni uče po nastavnom planu i programu Ministarstva obrazovanja Republike Hrvatske. Znači, uče isto gradivo kao i njihovi školski drugovi Hrvati – objašnjava Senka Nedeljković.
Njen sin, gimnazijalac, nastavu pohađa na srpskom i ćirilici, ali mnogi roditelji nisu izabrali tu mogućnost, vjerujući da će im djeca, ako idu u “hrvatske razrede”, bolje proći u životu.
Srbi u Vukovaru imaju i “svoj” radio. Radio Dunav, koji emituje program na srpskom jeziku i slušaoce uveseljava folk muzikom “sa prostora bivše države”, stanuje u Ulici Eugena Kvaternika, u zgradi Zajedničkog vijeća opština.
Branislav Bijelić, direktor i suvlasnik ovog radija, prisjeća se kako je radio osnovan u decembru 1991. godine, kao tada “jedina civilna institucija u ratom zahvaćenom gradu”.
– Tada smo se zvali Radio Vukovar. Nastojali smo da ono malo stanovništva, što je ostalo u gradu, informišemo gdje mogu dobiti humanitarnu pomoć i kako da nađu članove svojih porodica – priča Bijelić.
U međuvremenu su izrasli u ozbiljnu medijsku kuću. Nakon mirne reintegracije istočne Slavonije u sastav Republike Hrvatske, 1998. su promijenili, kažu, ime, ali ne i programsku šemu. Bilo je borbe da u tome istraju i opstanu, ali uspjeli su.
U vrijeme naše posjete u programu je gostovao mladi pravoslavni veroučitelj Ljubomir Abadžić, koji je vjernicima govorio o božićnom postu.
Sremska ekavica i srijemska ikavica
Radio Dunav je nekad imao 15 zaposlenih, danas ih je samo osam, a emituju program 24 sata dnevno i imaju svoj portal. Na ćirilici, naravno. Funkcionišu kao nezavisna medijska kuća, a to u današnje vrijeme, pogotovo u Vukovaru koji je privredno marginalizovan, nije nimalo lako.
– Da nije projekata koje podržava naša matična država Srbija, a i onih koje podržavaju pojedine institucije Hrvatske, teško bismo izašli na kraj. Srećom, ovdje rade vrsni, iskusni novinari, kojima zarada nije najbitnija – kaže Branislav Bijelić.
Branislav, kao i drugi Srbi u Vukovaru, govori ekavski, sa prepoznatljivim sremskim akcentom. Većina Hrvata u Vukovaru govori ijekavski, neki čak vuku i na staru ikavicu. Tipično srijemski.
Uz škole, vrtiće i radio, Srbi u Vukovaru i okolini imaju i brojna kulturno-umjetnička društva, u kojima se igra srpski folklor. Vukovarski KUD “Sloga” ima tradiciju dužu od jednog vijeka, a Srpsko pjevačko društvo “Javor” traje već 154 godine.
Da Srbi nisu u Vukovaru od juče svjedoči i Srpski dom, koji, je, kako kaže direktor Nebojša Vidović, najstarija, a istovremeno i najmlađa srpska ustanova kulture u Vukovaru.
U centru Vukovara, u današnjoj ulici Evropske unije, već više od jednog vijeka zgrada Srpskog doma, zajedno sa hramom Svetog Nikolaja iz 1737. godine, predstavlja jedinstvenu istorijsku, kulturnu i vjersku cjelinu.
Srpski dom je izgrađen 1904. i osveštan na Svetog Savu 1905. godine. Poslije Drugog svjetskog rata je postao vlasništvo trgovačkog društva “Velepromet”. Nakon mnogo godina Srpski dom je obnovljen i od 2022. godine djeluje kao ustanova kulture. Ovdje se održavaju koncerti, pozorišne predstave, filmske projekcije, naučno popularna predavanja, slikarske izložbe, svečane akademije, okrugli stolovi, naučni i stručni skupovi.
– Samo od početka ove godine organizovali smo 40 događaja – kaže Vidović.
Vladina nevladina organizacija
Događaja ima na pretek i u Zajedničkom vijeću opština Vukovar. ZVO čine srpski odbornici ili vijećnici izabrani na izborima u u Vukovaru i okolnim većinski srpskim opštinama. Posao mu je da “usklađuje interese srpske etničke zajednice u istočnoj Slavoniji, Baranji i zapadnom Sremu”.
ZVO je registrovan kao nevladina organizacija, koju je osnovala – Vlada Hrvatske.
Dejan Drakulić, predsjednik ove “vladine nevladine organizacije”, kaže da je očuvanje identiteta, kulture i tradicije srpske zajednice u fokusu djelovanja ZVO.
– Sve nam je važno, i škole i vrtići, i KUD-ovi i ustanove kulture. Podržavamo njihov rad, a imamo i svoje programe. Najveći izazov za jačanje kulturne autonomije je nestalnost finansiranja – kaže Drakulić.
Sve se finansira kroz projekte, koje podržavaju institucije Hrvatske, Srbije i Autonomne pokrajine Vojvodina.
– Za obrazovanje i kulturu, kao i za podršku udruženjima građana, izdvaja se veliki novac. Samo ove godine naš budžet za tu namjenu je bio 500.000 evra – kaže Drakulić.
Ali, džaba novac, ako nema ljudi. A ljudi, još uvijek, ima.
Homogena zajednica, koja je očuvala svoj identitet
Srđan Jeremić, zamjenik župana Vukovarsko-srijemske županije, ističe da u u ovoj županiji živi oko 20.000 Srba i da je to najveća srpska zajednica u Hrvatskoj.
– To je homogena zajednica, koja je očuvala svoj identitet. Jedino ovdje se od vrtića djeca obrazuju na srpskom jeziku i ćirilici. Kad imate takve uslove i relativno velik broj stanovnika, onda možete imati i dobre kadrove i nadati se dobroj budućnosti – kaže Jeremić.
A budućnost, naravno, ostaje na mladima. Jedan od mladih Vukovaraca, koji se bore da ostanu u svom zavičaju je i ekonomista Jovan Ajduković (31). On se nakon dugo godina života u Zapadnoj Evropi vratio u svoj grad.
Da je lako, nije, supruga mu je nezaposlena, podstanari su, a očekuju rođenje svog prvog djeteta, kćerkice kojoj su već namijenili ime Anja. Jovan ima svoju viziju Vukovara.
– Jest da su odnosi između mladih Hrvata i mladih Srba u Vukovaru na momente zategnuti, ali kad bi Vukovar bio prepušten mladim ljudima, ti duhovi prošlosti bi se malo smirili – kaže Jovan.
A za ostanak i opstanak u Vukovaru, siguran je Jovan, presudno je da ti mladi ljudi imaju siguran posao i pristojne plate.
