Običaj bojenja jaja crkva je prihvatila tek u srednjem vijeku pa se crvena jaja u zapadnoj Evropi prvi put pominju u 12. vijeku. Kod Srba najstariji pisani trag o bojenju jaja potiče iz prve polovine 16. vijeka.
U Etnografskom muzeju u Beogradu čuva se najveća i najznačajnija zbirka uskršnjih jaja u Srbiji. Na aktuelnoj izložbi „Narodne šare uskršnjih jaja“ prvi put prikazani su crteži, akvareli i slike koji dokumentuju običaje ukrašavanja jaja iz različitih dijelova Srbije. Prva kolekcija od 143 jajeta sakupljena je prije 1900. godine za potrebe izlaganja u inostranstvu, u okviru izložbi na kojima je Srbija učestvovala i predstavljala kulturu svog naroda. Sa skupljanjem uskršnjih jaja nastavilo se do danas, tako da zbirku čini više od 1.200 jaja.
Izložba je rezultat dugogodišnjeg prikupljanja etnografske građe i predstavlja važan izvor za naučna istraživanja, a posjetioci mogu da vide radove poznatih slikara i muzejskih ilustratora kao što su Nikola Zega, Vladislav Titelbah, Mladen Mirić, Milica Matlas…
Ilustracije i slike
U razgovoru sa Sašom Srećkovićem, kustosom savetnikom u Etnografskom muzeju u Beogradu, saznaje se da izložbu, kao i svake godine, prate razni programi i radionice. U vrijeme pred uskršnje praznike organizuju se dječje radionice šaranja i farbanja jaja.
– Odlučili smo da ove godine na svjetlost dana iznesemo veoma zanimljiva svjedočanstva, dokumente o ukrašavanju uskršnjih jaja. To su ilustracije, slike poznatih slikara, ilustratora koji su bili angažovani u Etnografskom muzeju kao radnici ili spoljni saradnici i koji su naslikali sjajna djela. Iako su ovi radovi bili prvenstveno za potrebe dokumentacije, oni su bukvalno precrtavali motive sa uskršnjih jaja. To je počelo posljednjih godina 19. vijeka, kada je formirana prva kolekcija uskršnjih jaja koja se čuvala u etnografskom odsjeku u Narodnom muzeju. Sa osnivanjem Etnografskog muzeja 1901, ona postaje dio njegove zbirke, sa 143 uskršnja jajeta koja su krajem 19. vijeka putovala po svjetskim izložbama. U to vrijeme bilo je velikih svjetskih izložbi u Parizu, Briselu, Londonu… te se Srbija na dostojan način reprezentovala narodnom, folklornom umjetnošću, tako da su i uskršnja jaja bila među eksponatima – kaže on.
Srećković kaže da je većina tih jaja, nažalost, u toku Prvog svetskog rata uništena ili trajno oštećena.
Tehnike ukrašavanja
Najstarija tehnika ukrašavanja jaja je voskom. Počinje iscrtavanjem motiva pisaljkom koja se zagrijava i umače u vosak. Tako se crtežom prekriva površina koja ne treba da bude obojena. Iscrtano jaje uronilo bi se u toplu boju, ljuska bi se obojila, a na mestima gdje je bio vosak pojavio bi se crtež.
Drugi način ukrašavanja jaja postizao bi se tako što bi se prije bojenja jaje prekrilo listićima i cvjetićima koji bi se prilijepili bjelancem, a potom bi se jaje stavilo u tanku čarapu, pa kuvalo u boji. Biralo bi se reckasto lišće kako bi šara izgledala kao crtež. Pored ovog, zabilježen je i veoma rijedak način ukrašavanja kada se na već obojenom jajetu šare ucrtavaju vrhom nožića ili nekog drugog oštrog predmeta, tako da se dobije bijeli ornament.
– Batik tehnika šaranja voskom i nanošenje boje u praznine spada u najstariju tehniku ukrašavanja jaja, ali su se kasnije primjenjivale i neke eksperimentalne tehnike, recimo, ofarba se jaje pa se stavlja u mravinjak, jer se mravljom kiselinom razlože boje na veoma zanimljiv način – kaže Srećković.
Boje dobijane od biljaka
Dodaje da su boje za farbanje jaja tada bile prirodne. Crvena boja dobijala se od osušenog korena biljke broć.
– Simbolika crvene boje je vezana za Hristovu krv, stradanje, ali se vezuje i za napredak u zajednici, za energiju, zdravlje, i usljed toga je crvena boja prva i najčešća koja se upotrebljava za farbanje uskršnjih jaja.
Upotrebu broća potisnuo je uvoz varzila iz Brazila i pojava anilinskih boja. Za farbanje jaja korišćeni su i lukovina, kantarion, krmez, metvica, kora od nara, kuvano drvo lipe, kora od drveta trešnje ili šljive. Žuta se dobijala od mlečike, kukureka, koprive, deteline, voća, šafrana, slame… Zelena se dobijala od kukurijeka ili pšenice, od sjemena koprive. Plava se dobijala od divljeg zumbula ili smrdljike. Mrka boja dobijala se kuvanjem u orahovini i cerovoj kori, uz dodatak čađi. Crna boja se dobijala od čađi sa dodatkom kore hrasta ili oraha.
Što se tiče šara, najvjerovatnije je da su najstarije šare bile jednostavni geometrijski motivi. Kasnije su se usložnjavali tako da u kolekciji imaju jaja ukrašena prostijim motivimaa do stilizacija koje su nastale usložnjavanjem jednostavnih geometrijskih motiva.
– Najčešća ornamentika na našim uskršnjim jajima je biljna – cvjetovi, lišće različitih domaćih biljaka, divljih, samoniklih. Nešto rjeđe su predstave životinja. To su zec, ribe, pile, paun… Svaka od njih ima simboliku koja je različita u različitim religijskim tradicijama.
Što se tiče ornamentike, Srećković kaže da je u njihovoj zbirci jedna od najljepših kolekcija jaja ona koju su darovale Etnografskom muzeju monahinje Manastira Ravanica iz 80-ih godina, stilizovane vjerske predstave, veoma detaljne, i to na guščjim jajima.
U kolekciji su zastupljene predstave sa heruvimima, anđelima, Bogorodica i Hrist, kao i verski pozdravi – Hristos voskrese – Vaistinu voskrese, zatim jaja sa inicijalima ko je farbao ili šarao jaje i kome je namenjeno.
– Na izložbi imamo veoma zanimljiv deo, rad Milice Matlas, jaja sa motivima na malim čestitkama, kome je šta namenjeno, za svekra, svekrvu, devera, zaovu…
Potkovano jaje
Kao najzanimljiviji eksponat ističe potkovano jaje.
– Imamo nekoliko veoma starih komada potkovanih jaja. Bukvalno potkovice sa obe strane jajeta, gdje su majstori potkivači i kovači prikazali svoju vještinu tako što bi ugradili potkovicu u jaje a da se ono ne slomi – kaže Srećković.
U staroj tradiciji, posebno u ruralnim zajednicama, ostao je i danas običaj da se jaje zaroni u vodu u kojoj je bio potopljen zdravac, dren, bosiljak, i da se tim jajetom protrljaju deci obrazi kako bi bila napredna i zdrava u toku naredne godine, piše Blic.
Najnovije vijesti Srpskainfo i na Viberu