“Obred bez hljeb nie obred; religiozen obred, kak”vto i da e bil toj, bez hljab ne može da b”de”, riječi su Dimitra Mainova.
I zaista, on je sastavni dio obreda vezanih za rođenje djeteta, za ženidbu ili udaju, za posmrtni kult, za kućnu i seosku slavu, za godišnje praznike, za krizne situacije.
Hljeb može izražavati višestruki simbolizam
Prvo na osnovu elemenata koji ga čine – brašna, soli, vode, kod kiselog hljeba još i kvasca. Zatim na osnovu procesa dobijanja: kvašenje, miješanje, pritiskanje, odlaganje, fermentisanje, pečenje (ubacivanje u vatru – vađenje); po obliku – okrugao, uvijen, krstolik, šupalj, antropomorfan, zoomorfan; po vremenu kada se priprema – uoči praznika, po rođenju djeteta, na svadbi, sahrani, u gluvo doba, posle zalaska sunca, za vrijeme punog meseca, za vrijeme pomračenja sunca ili mjeseca, u određeni dan; po mjestu pripreme – u vodenici, u kući, na otvorenom prostoru.
U pripremi hljebova za magijsku upotrebu često moraju biti poštovani i neki drugi zahjtevi, kao što su: da se uzme prvo brašno iz nove vodenice, da brašno bude iz vodenice koja melje na lijevo, da se prosije na situ naopako okrenutom, da se sito u sijanju drži iza leđa, da se brašno donese iz više kuća, da hljeb bude osušen na suncu a ne ispečen itd.
Postupkom mijšenja i pečenja hljeba brašno (tijesto) za kratko vreme iz amorfnog stanja prelazi u željeni oblik, iz prijesnog u kiselo, iz nepostojanog u postojano, ime na simboličkom planu može biti iskazana konkretizacija ideje o ponavljanju rađanja, umiranja i vaskrsavanja.
Vjerovanje da nije dobro za kuću ako ostane bez kvasca (soli i sirćeta) može se tumačiti da se preko ovih elemenata uspostavljala stalna veza s umrlim precima, koji osiguravaju potomstvo porodici i njeno bogatstvo.
Na ostrvu Hvaru se vjerovalo kada se u kući pravi hljeb da se tada oko kuće vrte zli duhovi. Da ne bi naškodili malom djetetu stavljali su mu u povoj malo tijesta prije nego što stave hljeb da se peče, a takođe i malo toplog pečenog hleba kada se izvadi iz peći. Kiseli hljeb izvađen iz vrućeg pepela ( s one strane vatre, dole) mogao je biti shvaćen kao dar onostranog svijeta a time i njegov reprezent. Otuda, vjerovatno i mogućnost da hljeb u određenim slučajevima može služiti kao amajlija ili kao njen dio.
Tako, u Ljuboviji (Srbija), amajlija je pravljena od vučjeg zuba, dlaka životinja, tamjana, tisovine i komadića hleba.
U Bosni i Hercegovini ako je bilo nužno iznijeti dete iz kuće posle zalaska sunca, da mu ne bi naudile zle sile pored njega su stavljali luč i komadić hleba.
Na ostrvu Hvaru se vjerovalo da detetu treba staviti u povoj komadić hljeba kao sigurno sredstvo koje će ga štititi od uricanja, a u selima oko Ohrida u Makedoniji ljudi su stavljali u njedra malo hljeba kada uveče izlaze van kuće, da ne bi “nagazili” na demone (džine).
U narodnoj magiji hljebom se uspostavlja ravnoteža između čovjeka i nevidljivih sila koje ugrožavaju njegov život ili on služi kao čarobno sredstvo za ostvarivanje ljudskih namjera. Prva funkcija naješće se ostvaruje darivanjem hleba, a druga se zasniva na mogućnosti da hljeb može prenositi neka svojstva za koja se smatra da mogu djelovati na onoga koji dođe u dodir s njim.
Darivanje hljeba nečistoj sili
Jedan rani oblik darivanja hljeba božanstvu posvjedočeno je u opisu jednog magijskog rituala iz vremena novohetitskog carstva (13. vek p. n. e). Ako je čovek učinio skvrnuće, ili se ženi ne drže djeca, vršen je obred oslobađanja od nečisti koji su nazivali “obredom Reke”:”Kada Stara Žena dođe na obalu rijeke, ona odlomi mali komad hljeba za Božanstvo Obale Rijeke, i stavlja ga na obalu rijeke, i ona baca brašno i komadiće kolača na obalu, i posipa po obali vino i govori…”( sledi bajalički tekst).
Kod Srba i Bugara posvedočeno je više magijskih postupaka u kojima se kroz bajanje, ili bez njega, nekim zamišljenim bićima daruje hleb.
Po pravilu ta bića su u ženskom rodu. Tako u leskovačkom kraju nosili su uveče dijete koje mnogo plače na raskršće, a sa njim još i tri manja hljepčića (kravajčiki), tri kite cvijeća i jabuku. Poslije bajanja bacali su hljepčiće, cvijeće i jabuku u onom pravcu kuda su “slali” djetetov plač. Srbi i Bugari ostavljali su hleb kao dar čumi ili baba Šarki.
Tako, u Bugarskoj da ne bi čuma ušla u selo, ostavljali su joj hljeb na međi dva atara. Baba Šarki hljeb su ostavljali na prozoru kuće, na raskršću ili pored izvora. U boljevačkom kraju u Srbiji ispraćali su čumu iz sela na sledeći način: “čista” (nevina) devojka u ime sela nosila je u novoj torbi u šumu pogaču, pile i bukliju vina i, okačivši torbu o drvo, vraćala se kući bez okretanja. Hljeb je često korišćen da bi se umilostivile vile (samovile, samodive), koje su smatrane uzročnicima nekih bolesti kod ljudi. Vjerovalo se da vile kažnjavaju ljude ako nagaze na njihovo mjesto, tako što im oduzmu (ukoče ili iskrive) neki deo tijela. Da bi se vratilo pređašnje stanje nošene su u polju ili šumi ponude vilama, koje su se najčešće sastojale od pogače (presan hljeb), vina, vode i meda (šećera). Tako su u leskovačkom kraju nosili u polje ili brdo kravajče od pšeničnog brašna koje je prosijano na situ naopako okrenutom, flašu s vodom, parče šećera i dio bolesnikovog donjeg rublja ili odijela i ostavljali pored trave samovile (Cuscuta L.). Sutradan su dolazili da vide, da li je kravajče načeto – ako jeste to je znak da će bolesnik ozdraviti. U Levču i Temniću u tu svrhu ostavljali su ispod klena ili gloga u polju pogačicu, čašu vina i vode, malo soli, cveće, konjsku potkovicu i ekser. Po drugom, novijem zapisu, iz istog kraja ostavljano je na kalemljenom drvetu: kolačić, čaša vina i sveća.
Kod Srba i Bugara teži bolesnici odvoženi su uoči Spasovdana ili Đurđevdana u polje ili brdo da prenoće ispod biljke jasenak, kod Bugara – rosen (Dictamnus albus) i tada se pored njih stavljalo: hljeb, čaša vode, čaša vina, ponekad sud s medom i voštana sveća. U Strandži u Bugarskoj, opisan je postupak lečenja bolesnika “ot đavolsko”, pod nazivom “malkata kaniska”, gdje se na ritualan način nudi đavolima hljeb s medom, da bi “oslobodili” bolesnika. Vjerovatno da se ovde radi o turskom načinu pridobijanja demona, poznatih kao džini, koji su preimenovani. Za tu priliku kod bolesnika uveče dođu tri babe, a jedna od njih donese kvasni hleb (“celenik”), koji je tog dana umiesila i ispekla. Kada svi ukućani odu na spavanje, one stave hljeb na sto i na hljebu činijicu s medom. Sve tri ćuteći otkinu po zalogaj od tog hleba, umoče ga u med, iznesu napolje i bace na krov kuće. Ovaj postupak ponavljaju tri puta u toku noći. U selima na obroncima planina Kopaonik i Goč u slučaju pojave gradonosnih oblaka pred kuću su iznosili sto ili lopar i na njima postavljali hleb, so, sveću i vino (obično ostavljeno od slave). To je bilo namenjeno olujnim demonima, (najčešće tzv. “nečistim” pokojnicima, udavljenicima, obešenjacima). U istočnoj Srbiji se pominje obred pod nazivom “slava tetkama”, gdje žene odlaze na izabrano mesto van sela i tamo odnose hranu (pogača, sir, pile, vino ili rakija), pale sveće i međusobno razmenjuju tu hranu, opraštajući se od tetaka (verovatno se ovde radi o rusalkama).
U svim pomenutim slučajevima bićima opasnim po čovjeka, najčešće se nudi prijesan hleb, kao pokušaj stvaranja uzajamne veze uzimanje – davanje. Podrazumeva se da je dovoljno da takva bića okuse od ponuđene hrane (uzimanje) da bi odgovorila davanjem (zdravlja), čime se uspostavlja izgubljeni red i ravnoteža. Zato se posle obavljenog obreda tražio neki znak da su bića koja se daruju zaista posetila bolesnika, a još je bolje ako postoji dokaz da su od te hrane i okusila. Izbor presnog hleba verovatno dolazi otuda što je presno bliže prirodi i da kod njega odsustvuje obeležje rašćenja, bujanja, pa je otuda pogodniji medijator između čoveka i mitoloških bića. Inače, pretpostavlja se da su Sloveni mnogo kasnije počeli da mese kvasni hleb, a da su ranije spravljali samo presan odakle i dolazi naziv “kruh” u zapadnim srpskohrvatskim govorima, kao “onaj koji se kruni, raspada na sitne čestice”, piše Nacionalna geografije Srbija.
Najnovije vijesti Srpskainfo i na Viberu