Zenitizam je nastao 1921. godine objavljivanjem prvog broja “Zenita”, međunarodnog časopisa za novu umjetnost, čiji je utemeljitelj i idejni vođa bio Ljubomir Micić.
U početku, zenitizam se oslanjao na poetike futurizma i ekspresionizma, da bi kasnije, ponajviše zahvaljujući Miciću, postao sasvim originalan i autentičan pokret. Jezgro pokreta u početku činili su, pored Micića, Branko Ve Poljanski, Ivan Gol i Boško Tokin, mladi pisci zagovornici poetika ekspresionizma i futurizma, a ponajviše pobornici novog opisa svijeta.
Njihove pozorišne ideje, razvrstane u mnogobrojnim manifestnim tekstovima u “Zenitu”, bazirale su se na iskustvima ekspresionističkog teatra, u prvom redu Pozorišta “Juriša” (Sturm – Buhne) i Vajmarskog “Bauhausa”. Pozorište “Juriša”, nastalo 1918. godine u Beču, bilo je plod težnje za novim pozorišnim izrazom mladih umjetnika O. Kokoške, H. Valdena i L. Šrajera.
“U osnovi, riječ je o žudnji ljudi novog vremena koji žele istinu u ovozemaljskom životu, koji znaju da su smrtni, pa žele da dožive ono što je besmrtno. Kosmičnost se može doživjeti jedino kao otkrovenje, vizionarski, posredstvom istinske umjetnosti čija je suština ekstatična uzbuđenost.”
Ovako visokoemotivno izražena želja za novim potisnula je racionalnost i dala prostora autentičnom ispoljavanju imaginacije, bujici iscjepkanih, nepovezanih slika bez smisla, što je formalnim oblikovanjem označeno kao ekspresionistički stil. Budući da je ekspresionističko djelo sadržajno lišeno na takav način smisla, njegovi autori su bili primorani da svoje imaginativne vizije objašnjavaju naknadno u primjerenijim spekulativnim formama, manifestima ili esejima.
Još radikalnije razaranje klasičnog teatra, ne samo ukidanjem smisla već i prostorno-vremenske ograničenosti scene kutije, iskazalo se u radovima vajmarske umjetničke grupe “Bauhaus”. Od 1921, godine kada izlazi i prvi broj “Zenita”, Lotar Šrejer prelazi u “Bauhaus” iz Pozorišta “Juriša”, da bi s arhitektom Valterom Gropijusom radio na oživotvorenju shvatanja pozorišne umjetnosti kao “arhitektonsko prostornog organizma”. Osobeni projekat “Bauhausa”, kreiranje Geštalta – grada pozornice, utopijska je tendencija čije je vizionarstvo imalo uticaja na zenitiste u pokušaju formiranja Zeniteuma – grada panteona zenitističke umjetnosti. Skice za utopijski grad budućnosti Zeniteum Josipa Sajsela (Jo Kleka), objavljene u “Zenitu” br. 35 iz 1924. godine, direktno svjedoče o uticaju “Bauhausa”, tim prije što je autor skica jedan period života proveo u Vajmaru.
Uticaj futurističkog pozorišta na zenitiste kretao se upravo na liniji još radikalnijeg koncepta širenja pozorišnog prostora, čime se može objasniti njihova fascinacija Ararijevim “Aeroteatrom”. U svom eseju “Pozorište u vazduhu” Boško Tokin piše: “Vazduh postaje pomoću avijatičara polje novih senzacija i emocija. I novo pravo pozorište gomila. To je pozornica ljudi koji su našli smisao u letenju, u pokretu i oslobođenju čovjeka od materije.”
Neke od ideja koje su uticale na razvoj zenitističkog pozorišta moguće je pronaći i u Micićevoj ranoj dramskoj poemi “Istočni greh”, objavljenoj godinu dana prije zvanične objave zenitizma. Paradoksalno je da zenitizam kao pokret nema zabilježenu nijednu dramu u svojoj zreloj fazi. Postoje fragmenti i opisi raznoraznih predstava koje su zenitisti prikazivali javnosti, postoje zenitistički pozorišni manifesti koji svjedoče o gore navedenim uticajima Pozorišta “Juriša”, “Bauhausa” ili Ararijevog “Aeroteatra”, ali ne postoji nijedna drama zenitističkog pokreta. Uslovno rečeno, Micićev “Istočni greh” bi zapravo moglo biti jedino dramsko djelo zenitizma, naravno nastalo prije nego što se pokret oficijelno pojavio.
Manjak autentičnih zenitističkih tekstova zbog toga i povlači negativni vrijednosni sud kod kritičara poput B. Donata ili V. Golubović. Stav ovih kritičara je da su zenitisti bili samo vješti književni mešetari koji u suštini nisu napisali nijedno vrijedno književno djelo. Ali, pošto se, srećom, književni pokreti, naročito avangardni, mogu mjeriti istim aršinom kao i djela klasične literarne baštine, na nama je da aksiološke stavove ostavimo za buduće istraživače, koji će tek formirati nova vrijednosna mjerila za nove forme.
(Nastaviće se)
Raniji tekstovi:
Srpski vizionari tehnosvijeta (1): Dragutin J. Ilić
Srpski vizionari tehnosvijeta (2): Bijeg od kraljeve osvete
Srpski vizionari tehnosvijeta (3): Ilićev utopizam
Srpski vizionari tehnosvijeta (4): Preteča SF žanra
Srpski vizionari tehnosvijeta (5): Sibe Miličić
Srpski vizionari tehnosvijeta (6): Miloš Crnjanski
Srpski vizionari tehnosvijeta (7): Rastko Petrović
Najnovije vijesti Srpskainfo i na Viberu