Atlantski savez je u aprilu 2014. u saopštenju objavljenom na internetu obrazložio da je, “uprkos tome što nije bilo odobrenja SB UN”, operacija NATO protiv Srbije “pokrenuta da bi se spriječilo masovno i dugotrajno kršenje ljudskih prava i ubijanje civila” na Kosovu. U SB nije prošla ni rezolucija kojom je u martu 1999. tražen hitan prekid bombardovanja SRJ, kad su nacrt teksta kojim se osuđuje primjena sile bez odobrenja Savjeta podržale samo Rusija, Kina i Namibija dok je ostalih 12 članica bilo protiv.
Prošlo je nešto više od dva mjeseca otkako je Rusija pokrenula invaziju na Ukrajinu. Od tada se pritisak na Moskvu pojačao, protiv nje su donijete sankcije bez presedana u modernoj istoriji, dok se vode razgovori o širenju NATO i eskalaciji konflikta.
A napori organizacije koja bi trebalo da bude zadužena upravo za ovakve globalne krize su zapeli.
Koliko su efikasne UN?
Rusija je jedna od pet stalnih članica SB, što joj daje moć da stavi veto na bilo kakvu bezbjednosnu rezoluciju. Do je dovelo do pitanja koliko su zaista efikasne UN u vremenima konflikta i šta može da se uradi da se njihova trenutna struktura reformiše.
Ukrajinski predsjednik Volodimir Zelenski je početkom aprila u virtuelnom obraćanju Savjetu kritikovao UN, predlažući da se Moskvi ukine članstvo u SB “kako ne bi mogla da blokira odluke o sopstvenoj agresiji”, te reforme ili raspuštanje organizacije.
Generalna skupština UN je u utorak konsenzusom usvojila odluku da će se svaka upotreba veta u SB naći na njenom razmatranju. Nacrt rezolucije, nezvaničnog naziva “veto incijativa”, sastavio je Lihtenštajn sa desetinama kosponzora, uključujući SAD i Veliku Britaniju. Sad kad je usvojena, u bilo kom trenutku kad jedna od pet stalnih članica – Kina, SAD, Rusija, Britanija ili SAD – upotrebe veto da blokiraju rezoluciju u najmoćnijem tijelu UN, to će zahtjevati sastanak GS na kojem će sve članice organizacije moći da kažu šta misle o tome.
Pitanje veta u SB je sporna tema već dugi niz godina.
Kako funkcioniše veto u UN?
U praksi, Savjet ima zvanične i nezvanične debate koje vode do rezolucija ili odluka, a ti zvanični dekreti su poput zakona koje usvajaju skupštine, sa jednom ključnom razlikom – nisu svi glasovi isti.
Pet stalnih članica savjeta mogu da stave veto na značajne rezolucije, a prema Povelji UN samo one imaju tu moć. Kad jedna od stalnih pet članica glasa protiv rezolucije, suštinski je okončava, iako je možda svih 14 ostalih glasalo za. To što stalna članica može da blokira rezoluciju znači da nema ničeg da se plaši od bilo kojeg prijedloga SB kojeg smatra neprihvatljivim. Jednostavno glasa i stvar je gotova.
Većina rezolucija završi usvajanjem većinskim brojem glasova ili čak konsenzusom.
“Sramni ruski obrazac zloupotrebe veta”
Do sada je Rusija bila najčešći korisnik veta, iza nje su SAD i Britanija. CBS njuz navodi da je Moskva godinama koristila svoju moć veta da spriječi rezolucije SB protiv svojih vojnih taktika u Ukrajini a prethodno i u Siriji, a te rezolucije su su – za razliku od onih Generalne skupštine – primjenjive prema međunarodnom pravu.
– Posebno smo zabrinuti zbog sramnog ruskog obrasca zloupotrebe svog prava na veto u posljednje dvije decenije – rekla je američka ambasadorka u UN Linda Tomas Grinfild, koja je podržala novu rezoluciju GS.
Kad je Rusija 2014. anektirala Krim, stavila je veto na rezolucije koje se tiču nje i Ukrajine, a tri godine kasnije je upotrebila pet veta, sve protiv rezolucija usmjerenih na rješavanje konflikta u Siriji i upotrebu hemijskog oružja. Rusija je tada tvrdila da je motiv za upotrebu veta bilo miješanje UN u nacionalna pitanja država članica.
Mogu li UN da kazne Rusiju uprkos vetu?
Opcije su tu ograničene. Prijedlog Zelenskog da se Rusija izbaci iz SB zvuči kao jednostavno rješenje, međutim tu postoji začkoljica.
– Postoji član (6) u Povelji UN koji kaže da zemlje mogu da se izbace iz čitavih UN. Ali, da se to uradi treba vam preporuka SB, a Rusija može upotrebiti svoj veto da blokira tu preporuku. I tako ste u zamci – rekao je portalu NPR Ilionois Ričard Gauen, direktor Međunarodne krizne grupe UN.
Prema UN, članicu koja je uporno kršila principe Povelje GS može da izbaci iz organizacije na preporuku Savjeta bezbjednosti. Ali, to se nikad nije dogodilo u istoriji UN. Ipak, GS može suspendovati problematičnu članicu na preporuku SB, koji joj takođe može obnoviti prava.
Ali, ako bi većina članica SB glasala za izbacivanje Rusije, čak i ako Moskva stavi veto na to, sama akcija bi bila simbolična i poslala bi snažan signal međunarodnoj zajednici i samoj Rusiji. UN su već uradile slično kad su 93 članice – među kojima i Srbija – izglasale suspendovanje Rusije iz Savjeta za ljudska prava. Moskva je nakon toga u saopštenju navela da se povlači iz ovog tijela.
Šta dalje?
Nova odluka GS predviđa da se ubuduće sjednice tog tijela sazivaju u roku od 10 dana nakon što se u SB iskoristi pravo veta. U takvim situacijama na dnevnom redu biće pitanje zbog kojeg je uložen veto koji, međutim, GS neće imati pravo da ospori.
GS može da usvoji svoj dokument, ali nije u poziciji da ospori veto jer rezolucije ovog tijela, za razliku od onih koje usvoja SB, nisu obavezujuće.
Britanska misija u svjetskoj organizaciji pozdravila je rezoluciju kao način da se “cijelom članstvu UN da glas o upotrebi veta”.
Kristijan Venavezer, ambasador Lihtenštajna u UN, rekao je u pismu upućenom članicama GS da je rezolucija “smisleni korak da se ojačaju Generalna skupština i multilateralizam”. Gouen je CBS njuzu ocijenio da je ovo “dobra ideja da se signalizira da postoje stvari troškovi po reputaciju u vezi sa korišćenjem veta”.
– Ako veto inicijativa uspije, pretpostavljam da će SAD ili njene saveznice podnijeti rezoluciju kojom se zahtjeva pomoć za Marijupolj (razorena ukrajinska luka) na šta će Rusija da uloži veto. To će onda pokrenuti novi mehanizam Generalne skupštine i staviti Rusiju na (njeno) mjesto – istakao je.
Da li će zavlačenje procedure u mehanizmu UN dovesti do nekog rezultata ostaje da se vidi. Istorija pokazuje da se odluke svjetske organizacije mogu ignorisati, kako je bilo u slučaju bombardovanja Srbije, piše Blic.
Najnovije vijesti Srpskainfo i na Viberu