Danas se, svaka na svoj način, bore da sačuvaju srpski jezik, kulturu, tradiciju i ćirilicu i da se odupru asimilaciji.
Kistanje, mala, ali istorijski značajna varošica na putu od Knina prema Jadranskom moru, prije rata je bila nastanjena skoro isključivo Srbima. Nakon „Oluje“ i ratnih zločina hrvatske vojske, ovo mjesto i okolna sela su opustjela.
Tek što je narod počeo da se vraća, odlukom hrvatske vlasti u Kistanjama su naseljeni Janjevci, Hrvati sa Kosova.
U Kistanju i okolini danas živi oko 2.500 stanovnika, pet puta manje nego prije rata. Srba je na području ove opštine danas 52 odsto. Prosjek starosti srpskog stanovništva je oko 70 godina.
Kako kaže Vujo Krneta, predsjednik Vijeća srpske nacionalne manjine u Kistanju, mahom su to povratnici koji su došli da u zavičaju umru.
– Još uvijek držimo vlast, imamo SKPD “Prosvjeta”, svoju crkvu, a i drevni Manastir Krka sa najstarijom Bogoslovijom SPC je na području naše opštine. Ali, teško smo ranjeni i teško ćemo se oporaviti, jer mladosti nema – kaže Krneta.
U cijeloj opštini 43 đaka
Podsjeća da u lokalnoj osnovnoj školi nastavu pohađa svega 43 djece srpske nacionalnosti.
Ristivoj Bezbradica, predsjednik Srpskog kulturnog i prosvjetnog društva „Prosvjeta“ Kistanje, ipak ne gubi nadu.
Vjeruje da je suživot sa komšijama Janjevcima moguć, iako se u gradiću još prepričava incident od prije 10 godina kada je grupa Janjevaca, tinejdžera, napala svoje vršnjake, bogoslove iz Manastira Krka.
– Danas je situacija mnogo bolja. Uostalom, Janjevci su, dok su živjeli na Kosovu, bili jako bliski s tamošnjim Srbima, ne vidim zašto taj model suživota ne bi mogao da zaživi i ovdje – kaže Bezbradica.
Kad je u pitanju očuvanje srpskog nacionalnog identiteta, on sve nade polaže u malobrojnu djecu i mlade. Ponosan je što će nastava na srpskom jeziku, po takozvanom „C modelu“, uskoro biti uvedena i u više razrede osnovne škole, koje pohađa 18 srpskih đaka.
– Do sada smo ovu nastavu, koja podrazumijeva dva časa sedmično za učenje srpskog jezika, ćirilice, te nacionalne istorije i umjetnosti, imali samo u nižim razredima – kaže Bezbradica.
Od prošle godine, u selu Đevrske kod Kistanja djeluje i Kreativna škola srpskog jezika i ćirilice, koju su pokrenule nevladine organizacije, a pohađa je 30-ak đaka iz Skradina, Varivoda i Kistanja.
Bezbradica kaže da je to „hvale vrijedna inicijativa“, ali da ona ne može biti zamjena za nastavu u sklopu redove škole.
Mlade ne interesuju folklor i ojkače
U “Prosvjeti” djeluje likovna sekcija, koja svake godine, u vrijeme Preobraženjskog sabora, kad se u Kistanju okupi „cijela Bukovica i Dalmacija“, organizuje likovnu koloniju.
Imaju i ojkačku sekciju, organizuju književne večeri i druge događaje. Ali, priznaje Bezbradica, ti sadržaji ne privlače mlade. Mladići i djevojke nisu zainteresovani ni za folklor, pa je zbog toga, kako kaže, “u zastoju” i lokalni KUD “Bukovica”.
– Upravo radimo anketu kako bismo saznali koji su sadržaji zanimljivi internet generaciji. Želimo da okupimo naše srednjoškolce, osnovce i bogoslove iz Manastira Krka, da oni budu nukleus naše zajednice. Jer, ako nema mladih, nema ni budućnosti – kaže Bezbradica.
Mladog svijeta nema ni u susjednoj opštini Ervenik. Ervenik je „najsrpskija“ opština u Hrvatskoj, jedina u kojoj danas živi 98 odsto Srba.
Ali, to je rijetko naseljena, razorena i privredno devastirana opština. U pet sela na površini od 212 kvadratnih kilometara, živi ukupno 860 stanovnika, kaže zvanična statistika. Nezvanično, nema ih ni upola toliko, pogotovo zimi.
Ni škole, ni preduzeća
U Erveniku nema nijednog preduzeća, škole, niti vrtića. Nema ni djece. Nekoliko osnovaca iz erveničkih sela na nastavu putuju u Kistanje ili Knin.
Načelnik ove opštine, Predrag Burza, ističe da je u Ervniku aktivan KUD „Korjeni Bukovice“, koje je, veli, ponos opštine.
Tradiciju, kaže, Erveničani njeguju i kroz saborovanja i okupljanja, i to tri puta godišnje: o Spasovdanu, na Pantelindan, te na Svetog Savu.
– Istina, svetosavsko okupljanje Erveničana ne organizujemo ovdje, nego u Beogradu. Nema zimi puno ljudi u Erveniku – kaže Burza.
Lične karte na ćirilici
Jedna od rijetkih, većinski srpskih opština, u ovom dijelu Hrvatske, gdje ljudi ima i ljeti i zimi, jeste Biskupija u Dalmatinskom Kosovu.
Ova opština nadomak Knina ima zvanično 1.177 stanovnika, od čega skoro 1.000 Srba.
Energični mladi načelnik Milan Đurđević, politikolog sa diplomom beogradskog Univerziteta, trudi se da svim mještanima, i Srbima i Hrvatima, obezbijedi što bolje uslove za život.
Djeca iz Biskupije imaju besplatan vrtić. U saradnji sa nevladinim organizacijama obezbijeđene su i besplatne usluge gerontodomaćica, koje brinu o starim i iznemoglim ljudima. U planu je i osnivanje doma za stare u prostorijama napuštene osnovne škole.
– U našoj opštini su svi natpisi dvojezični i na dva pisma. Građani naše opštine imaju pravo na dvojezične lične karte, sa podacima na hrvatskom i latinici, odnosno na srpskom i ćirilici. Ali, malo je onih koji to pravo koriste – kaže Durđević.
Kad su u pitanju aktivnosti vezane za očuvanje srpske tradicije, jezika i kulture, u Biskupiji glavnu riječ vode dva udruženja žena.
Narodna nošnja kao biznis
Udruženje „Žene Kosovske doline“ organizuje izlete, ekskurzije i ljetne kampove za djecu i mlade. Upravo ovo udruženje, koje vodi Radmila Berić, kreator je Kreativne škole srpskog jezika i ćirilice, koja je uspostavljena u selu Riđane u opštini Biskupija, a potom i u Đevrskama.
Udruženje „Naše ognjište“, kako ističe predsjednica ovog udruženja Ojdana Vještica, već 15 godina se bavi tkanjem, vezenjem i šivenjem srpskih narodnih nošnji i nošnji drugih zajednica.
Motive sa narodnih nošnji vrijedne žene su utkale i u nakit, haljine, torbe i druge predmete za svakodnevnu upotrebu. Njihove rukotvorine lako nalaze kupce, jer su tradicionalni motivi danas u trendu.
Bave se i edukacijom žena, kako bi ih ekonomski osnažile.
– Samo kroz jedan projekat Hrvatskog zavoda za zapošljavanje obučili smo 30 nezaposlenih žena iz našeg kraja, naučile ih da tkaju, vezu, filcaju, šiju narodne nošnje. Većina njih sada ima svoje obrte, znači imaju posao, a to je preduslov da porodice ostanu ovdje – kaže Ojdana.
Politika i statistika
Prema popisu iz 1921. godine, Srbi su činili skoro 17 odsto stanovništva današnje Hrvatske. Sto godina kasnije ta brojka je spala na 3,2 posto. I to malo Srba živi, uglavnom, u siromašnim i marginalizovanim opštinama.
Ova tmurna statistika je posljedica rata devedesetih i progona srpskog stanovništva, ali i teritorijalne organizacije Hrvatske.
Kistanje, Ervenik, Civljane i Biskupija prije rata su bili dio opštine Knin, u kojoj su Srbi bili dominantna većina. Danas su sva ova mjesta posebne opštine. Najmanja među njima, Civljane, ima svega 170 stanovnika, mahom staraca.
Istvremeno, grad Knin, od kojeg su „otkinute“ ove opštine, sa predratnih 80 procenata spao je na 20-ak odsto srpskog stanovništva.
Ipak, lokalni srpski političari smatraju da je to dobro rješenje.
Načelnik Biskupije Milan Đurđević podsjeća da Hrvatska ima 428 opština i da se “ustinjavanje” lokalnih zajednica nije karakteristično samo za područja naseljena Srbima.
– Ne mogu da znam šta je bila namjera zakonodavca, ali činjenica je da stanovnici malih mjesta mogu bolje da zaštite svoje interese ako imaju svoju opštinu i svoj budžet – smatra Đurđević.
Najnovije vijesti Srpskainfo i na Viberu